حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا جباری، استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در ادامه سلسله مباحث پاسخ به سؤالات و شبهات مرتبط با عاشورا به توضیحاتی درباره شروع عزاداری برای امام حسین(ع)، عزاداری در دوره آل‌بویه و ثواب پیاده‌روی اربعین پرداخت که در ادامه متن سخنان ایشان را می‌خوانیم؛

آغاز عزاداری برای شهدای کربلا 

اصل عزاداری از عصر روز عاشورا آغاز شد، خود امام حسین(ع) وقتی آن صحنه‌های دلخراش را می‌دیدند، آه و سوز و ناله سر می‌دادند که همان عزا و نوحه محسوب می‌شود؛ حتی وقتی اهل بیت(ع) به عنوان اسیر به شام رفتند یزید ناچار شد بر اثر فشار افکار عمومی، اجازه بدهد برای امام و شهدای کربلا، عزاداری کنند.

یزید یکی دو روز مست غرور پیروزی بود ولی وقتی واکنش اطرافیان خود را دید مجبور شد به عزاداری تن بدهد؛ نقل شده یحیی بن حکم برادر مروان حکم به یزید اعتراض کرد وقتی دید که یزید به سر مطهر جسارت و اهانت می‌کند و به او گفت که چرا با کسی که از قوم و خویش خود شماست چنین کاری می‌کنید و یزید هم برای کاستن این فشار گفت همه تقصیرات با ابن زیاد بوده است و من به کمتر از آوردن سر حسین هم راضی بودم لذا اجازه عزاداری هم داد؛ حتی بعضی از زنان و کنیزان اندرونی یزید هم به جمع عزاداران پیوستند.

به جرئت عرض می‌کنم که در عصر عاشورا در مدینه هم مجلس عزا برپا شد زیرا پیامبر(ص) به ام‌سلمه خبر داده بود که با حسینم چنین خواهند کرد و او را شهید می‌کنند و بعد مقداری از خاک کربلا را که جبرئیل به ایشان داده بود به ام‌سلمه داد و فرمود هرگاه دیدی خون تازه از این خاک جوشید بدان چنین شده است و ام‌سلمه در عصر عاشورا شاهد این مسئله بود و گریست و عزاداری کرد.

بعد از عاشورا و طبیعتا در دوران ائمه بعدی هم قدرت در دست مخالفان اهل بیت(ع) و دشمنان آنان یعنی بنی‌امیه و بعد بنی‌العباس بود و آن‌ها هم اجازه این نوع مجالس و کارها را به صورت آزادانه به ائمه(ع) و شیعیان نمی‌دادند ولی روایات متعدد داریم که ائمه(ع) دنبال فرصتی می‌گشتند تا شاعرانی را پیدا کنند و آنان در منازل ایشان شعر در مورد عاشورا بخوانند؛ ابومحفوف کافی و دعبل و ... می‌آمدند و زنان در پشت پرده می‌نشستند و آنان شعر می‌خواندند و ائمه هم توصیه می‌فرمودند که با سوز و ناله بخوانند و شیون زنان بلند می‌شد اما به هر حال ملاحظه شرایط را هم داشتند. 

آیا عزاداری از دوره آل‌بویه شروع شد؟

براساس نقل متون تاریخی در دوره معزالدوله دیلمی در سال ۳۵۹ قمری از جمله تاریخ ابن اثیر عزاداری در بازار و منازل و با سینه‌زنی و بر سر زدن، علم و پرچم حمل‌کردن و تعطیلی و اطعام به عزاداران انجام شد زیرا او که از پادشاهان شیعی بود اذن داد. آنان بغداد را تصرف کردند و حاکم شدند و گرچه آزادی زیادی به شیعه دادند ولی با بنی‌عباس درگیر نشدند و آنان را نابود نکردند. در این دوره کسانی چون شیخ مفید و ... حضور داشتند و به نیمه قرن پنجم ختم می‌شد که سلاجقه وقتی بغداد را گرفتند کتابخانه شیخ طوسی را آتش زدند و ایشان به نجف هجرت کرد. به هرحال آل‌بویه تا نیمه قرن پنجم مناسک شیعی را آزاد کرد و منحصر به عزاداری هم نبود و مجالس شادی هم آزاد شده بود از جمله عید غدیر توسط شیعیان جشن گرفته می‌شد. 

بنابراین عزاداری مراحلی را طی کرده است تا به سبک امروز بروز و ظهور یافته است و در هر دوره هم تابع شرایط و فرهنگ زمانه خود بوده است. 

ثواب پیاده‌روی اربعین

اینکه گفته شده است پیاده‌روی اربعین بعدا درست شده و سند معتبر ندارد درست نیست؛ از جمله چند روایت در کتاب کامل‌الزیارات داریم که انسان غبطه می‌خورد به حال کسانی که توفیق رفتن دارند؛ از جمله اینکه امام صادق(ع) فرمودند: کسی که از منزل خود با قصد زیارت قبر حضرت اباعبدالله الحسین(ع) خارج شود در حالی که پیاده باشد به اندازه هر گامی که بر می‌دارد ثواب برای او نوشته و گناهی از او پاک می‌شود تا اینکه به حائر می‌رسد.

مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی در این زمینه حساب می‌کردند مثلا بین کربلا و نجف ۹۰ کیلومتر است و هر کیلومتر هم هزارمتر لذا به ازای هر سفر پیاده ۹۰ هزار گناه و سیئه از انسان محو می‌شود و حسنه به پای ایشان نوشته می‌شود تا اینکه به حائر یا همان قبر امام حسین(ع) برسد مراد از حائر هم اطراف مقبره مطهر است و وجه تسمیه آن هم این است که وقتی متوکل ملعون قصد تخریب بارگاه مطهر امام حسین(ع) را داشت به آنجا آب بست ولی آب از دور حائر جلوتر نرفت.

در روایت داریم که زائرانی که ماشیه حرکت کنند خداوند آنان را از افراد پیروز و نیکوکار و سعادتمند و نجات‌یافتگان قلمداد می‌کند و چه چیز بهتر از این زیرا قرآن کریم هم دائما بر سعادت و فوز عظیم تاکید دارد. وقتی زائر قصد برگشت دارد فرشته‌ای نزد او می‌آید و می‌گوید که پیامبر(ص) به تو سلام می‌کند یعنی مشمول سلام پیامبر(ص) می‌شود و پیامبر(ص) می‌فرماید: عمل از سر بگیر یعنی به تعبیر دیگر بر همه گذشته صلوات؛ گویی از مادر متولد شده است و بر همه گناهانش قلم عفو کشیده شده است. 

محو گناهان؛ ثواب زیارت کربلا

در روایت دیگر داریم کسی که برای زیارت مقبره امام حسین(ع) خارج می‌شود، با اولین گام همه گناهانش محو خواهد شد و با هر قدمی که بردارد بر درجات معنوی او افزوده می‌شود تا اینکه به قبر حضرت حسین(ع) می‌رسد و در آنجا مورد خطاب خدا قرار می‌گیرد که ای بنده من از من بخواه تا به تو عطا کنم و دعا کن تا تو را اجابت کنم. حاجت بخواه که من به تو بدهم و سزوار است خداوند به او عطا کند هر چیزی را که می‌خواهد. 

در روایت دیگری بیان شده است که امام صادق(ع) فرمودند: ان لله الملائکه موکلین بقبر الحسین(ع)؛ خداوند فرشتگانی را موکل قبر امام حسین(ع) کرده است که وقتی زائری به زیارت برود خداوند از گناهانش می‌گذرد و برای او حسنات می‌نویسد و آنقدر حسنه برای او می‌نویسند تا بهشت بر او واجب شود و فرشتگانی که او را احاطه کرده‌اند تقدیس و تنزیه می‌کنند و گفته می‌شود که دوستدار دوست خدا را تنزیه و پاک کنید یعنی امام حسین(ع) را.
وقتی غسل می‌کند پیامبر(ص) ندا می‌دهد که به او بشارت بدهید که رفیق من در بهشت هستید و امیرمؤمنان(ع) فرموده است من ضامن رفع حوائج شما هستم و ضامن دفع بلا در دنیا و آخرت از شما و پیامبر(ص) به ملاقات آنان از راست و چپ می‌رود تا جایی که به نزد بستگانشان بر می‌گردند.

در روایت دیگری از امام صادق(ع) داریم که هر کسی با پای پیاده به کربلا و زیارت قبر امام حسین(ع) برود به ازای هر قدم هزار ثواب برای او می‌نویسند که اگر آن را به مسافت بین نجف و کربلا ضرب کنیم چه عدد بزرگی خواهد شد؛ همچنین در روایت بیان شده است که هزار سیئه از او محو می‌شود و درجه او هم با هر قدمی هزار مرتبه بالاتر می‌رود؛ فرمود به فرات رسیدی غسل کن و پا برهنه مانند عبد ذلیلی در محضر حضرت اباعبدالله(ع) حرکت کن و چهار مرتبه تکبیر بگو و دوباره در بالاسر چهار بار تکبیر بگو و در سمت راست هم همینطور و بعد نماز نزد قبر مطهر بخوان و حاجت از خداوند بطلب.

مضامین جالبی در این روایات وجود دارد که عجیب است و انسان واقعا به کسانی که مشمول این مسئله هستند غبطه می‌خورد. پیاده‌روی فقط مخصوص اربعین نیست و بزرگان ما شب‌های جمعه از طریق العلماء به کربلا می‌رفتند ولی در اربعین ویژه است و از سویی در سایر ایام سال امکان پیاده‌روی وجود ندارد و سخت است زیرا مواکبی وجود ندارد ولی در این ایام وجود موکب‌های فراوان سفر را برای زائران تسهیل هم می‌کند لذا تا جای ممکن افراد نباید این فرصت را از دست بدهند و توصیه بنده آن است که غنیمت بدانند؛ این ثواب‌ها و آثاری که برای این کار نوشته شده است واقعا غبطه‌آور است و برای کمتر کاری چنین ثواب‌هایی ذکر شده است.